Feljton 1.
SRBI U UKRAJINI
– U Kijevu, Odesi, Harkovu, Hotinu, Dnjepropetrovsku i Donjecku živi oko 2.000 Srba. Prvi Srbi na ovim prostorima su autentični narod iz zemlje Bojkije
Dr Marko Lopušina
Ukrajina je jedna od onih zemalja u kojoj se srpska zajednica pojavljuje pre sedam vekova i opstaje i danas. Kako tvrdi istoričar Ljubivoje Cerković, pravi preci Srba su u ranom srednjem veku živeli na ukrajinskoj zemlji Bojkiji. Nalazi na zapadu Ukrajine i na tromeđi sa Slovačkom i Poljskom. Prostire na razvođu reka crnomorskog i baltičkog sliva. Na severu zahvata gornji tok Sana, pritoke Visle, na jugoistoku porečje Dnjestra, do ušća Lomnice, na jugu do Teresve, pritoke Tise.
Na zapadu se zemlja Bojkija, po kojoj su Srbi dobijali naziv Bojki, prostire do reke Už. Odavde su se Srbi sa Slovenima u šestom veku pomerili prema Balkanskom poluostrvu i sa sobom poneli svoje nacionalno pamćenje. Srbi u Zahumlju su znali da govore da je „njihov knez od Visle“.
Ukrajinski istoričari V. M. Meljnik i E. V. Šiškin, u radu „Najranija etnička istorija Južnih Slovena“, na osnovu podataka koje daje Konstantin Porfirogenit, zaključuju „da se iz postojbine nije iselila sva masa srpskog stanovništva, već je na Karpatima ostao veliki broj Srba, odnosno Bojki. Preostali u karpatskim gorama, Beli Srbi i Bojki su ušli kao etnička komponenta u početku u rusinski, a zatim u ukrajinski elemenat istočnog slovenstva“.
Drugi Srbi u Ukrajini su oni koji su se posle seobe na jug Evrope vraćali natrag u praotadžbinu. Srbi su stigli sa Balkana u Ukrajinu, u četiri velika talasa u vreme kada je Ukrajina bila deo carske Rusije ili SSSR-a. Prvi talas se dogodio u 14. veku posle seobe Srba na područje Panonske nizije, u Ugarsku, a odatle na prostore Ukrajine.
Drugi talas se zbio početkom 18. veka, posle ukidanja Vojne granice kao srpske granične teritorije na obodu bečkog carstva prema Turskoj. Srbi koji se sele iz Austro-ugarske u Rusiju carskim Ukazom od 21. maja 1753. godine Srbi postaju ruska granična milicija.
Carica Jelisaveta Petrovna ih je naselila od Bahmuta do Luganja, prema Donu. Dobijaju i dva grada-države Nova Serbija (1752- 1764.) i Slavjanoserbija (1753-1764.) sa oko 20.000 stanovnika.
DVA SRPSKA GRADA
Nova Serbija je bila srpska zemlja. Odlukom Senata carske Rusije 1752. godine srpski carski oficiri i plemići dobili su posede i teritoriju na preko 25 kvadratnih kilometara, na kojoj su imali svoju vlast. Nalazila se zapadno od ušća reke Sinjuhe u Bug, na teritoriji današnje Kirovogradske oblasti u Ukrajini. Krajem 1754. u Novoj Serbiji je živelo 2.225 lica muškog pola – 257 Srba, 124 Makedonaca, 1-676 Bugara, 32 Nemca, 79 Mađara i 1.694 žene. Administrativni centar bio je grad Novomirgorod.
Ova srpska zemlja bila je namenjena naseljavanju dva srpska puka sa porodicama, koje je vodio general Ivan Horvat. Nastala su sledeća naselja: Nadlak, Pečka, Jenopolje, Pavliš, Glogovac, Šajtin, Semlak, Cubilj, Cibuljevo, Varadin, Pančevo, Vršac, Vladimirovac, Kanjiža, Senta, Bečej, Turija, Nadlaj, Martonoš, Moširin, Čongrad, Feldvar, Beška, Mitrovica, Vukovar, Kosovka, Ivankovci, Subotica.
Horvat je zatražio dozvolu i podigao manastir. Senat o tome obavestio Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve. Za arhimandrita je određen kaluđer Sofronije, koji je izbegao iz Srbije. Bilo je pokušaja da se osnuje srpska eparhija, a za episkopa je predviđen Simeon Končarević, ali Ruska pravoslavna crkva to nije dozvolila.
Posebnom poveljom je naređeno da Srbi neguju svoje potomstvo i obučavaju ga za vojnike kako bi i „deca pukovnika postala pukovnici“. Horvat je dobio i naređenja da brine o podeli zemlje za obradu, o tome kako rade krčme, trgovci, mesari i druge zanatlije, čime je faktički postao gradonačelnik.
Za zasluge na podizanju granične srpske naseobine i graničnih pukova carica je izdala Spomen medalju i napisom “D.C.Elisabeta Avgusta Omn. Ross.” kako bi ukazala Srbima da računa na njih i u budućnosti. Godine 1764. Nova Serbija je preimenovana u Novu rusku guberniju. posle smrti carice Jelisavete (1761) njeni naslednici Petar III i Katarina Velika nisu odobravale politiku pograničnog naseljavanja drugim narodima. Uz to procenjeno je da general Ivan Horvat nije ispunio svoja obećanja i naselio 160.000 Srba na jug Rusije. Otpušten je iz službe, a grad država Srba je ugašen.
I Slavenoserbija je bila srpska zemlja u Ukrajini. Dekretom Senata Ruske carevine od 29. maja 1753. godine daje se naselje na desnoj obali reke Donjec (između ušća reka Bahmut i Luganj) za slobodno naseljavanje Srbima, Bugarima, Mađarima i drugim balkanskim narodima pravoslavne veroispovesti u nameri da osiguraju zaštitu granice i napredovanje južnih stepa. Kao administrativna oblast postojala je od 1753. do 1764. godine.
Ova srpska zemlja na jugu Ukrajine bila je pod neposrednom upravom Senata, carice Jelisavete Petrovne i Srba. Glavni grad je bio Slavjanoserbsk. Ostala naselja bila su Vesela Gora, u kojoj je bila locirana Šesta rota pod komandom kapetana Simeona Piščevića, Kameni Brod, gde je bila Treća rota srpskog puka, rudarska varoš Zimogorje, u kojoj postoji spomen-obeležje kapetanu Ivanu Markovu, Bahmut, odnosno Artjomovsk u kome je formiran 1764. godine srpski Bahmutski husarski puk.
Komandant grada je bio general-major Jovan Šević. U rukovodstvu su bili i viši major Petar Šević, kapetan Simeon Piščević, Ivan Mioković, Stevan Sabov, Ignjat Mioković, Đorđe Premić i Konstantin Juzbaša. Oblast je imala srpsku crkvu, školu, ambulantu, groblje i kasarnu.
Kao administrativna jedinica Slavenoserbija je trajala samo 11 godina, ali je iza Srba, kako je pisao Miloš Crnjanski, ostao „beskrajni plavi krug i u njemu zvezda”. Danas grad Slavenoserbsk u Luganskoj oblasti na centralnom trgu ispred opštine impozantan spomenik sa figurama Kozaka, Srbina i Rusa s natpisom „Nema svetijih veza od bratstva” na ruskom, ukrajinskom i srpskom jeziku. U bogatom opštinskom muzeju čuvaju se uspomene o doseljenim Srbima, vojničke karte i dokumenta, ali i kopija slike Paje Jovanovića „Seoba Srba”.
KARAĐORĐEVIĆEVI SRBI
U 19. veku prvo se u emigraziju seli sam vožd Karađorđe, članova njegove porodice i njegove ustaničke vlade u Hotin. Srbi u međuvremenu dolaze i na studije (Jovan Rajić) na Duhovnoj akademiji u Kijevu i na Harkovskom univerzitetu (Atanasije Stojković). Osvajaju Odesu kao pojedinci početkom 19. veka, jer je carica Katarine davala privilegije doseljenicima. Tokom 19. i početkom 20. veka Srbi su (Joakim Vujić) imali značajnu ulogu u privrednom, društvenom, prosvetnom i kulturnom životu.
Prvi svetski rat je doveo nove Srbe, ali kao zarobljenike u logoru u Darnici. Sem Kijevske, na desetine hiljada zarobljenika Srba nalazilo se i u Odeskoj, Harkovskoj, Jekaterinoslavskoj guberniji. Želju ovih zarobljenika da se bore na strani srpske vojske, ruska vlada je prihvatila i formiran je (1915) Srpski dobrovoljački odred sa blizu 10.000 dobrovoljaca. U revolucionarnim previranjima dobrovoljci formiraju Jugoslovenski revolucionarni savez i puk u Kijevu (1917). I potom ulaze u jedinice Crvene garde i armije (Danilo Srdić, Maksim Čanak, Borivoje Agatonović, Aleksa Dundić).
Ratna migracija je nastavljena u Drugom svetskom ratu, kada progonjen narod od fašista beži u sovjetsku Ukrajinu. Početkom 1943. godine, Srbi se povezuju se sa partizanskim jedinicama („Nikolaj Ščors” u oblasti Žitomira, „Staljin” iz Tarnopoljskog kraja, „Boženko”, „Suvorov” u močvarama Polesja, „Buđoni”, „Molotov”, „Frunze”, „Černiševski”). U Kolomnu je čak formirana Prva jugoslovenska brigada, koja je delovala u sastavu Drugog ukrajinskog fronta.
(nastavlja se)